Tvorba reči označava građenje novih reči dodavanjem raznik nastavaka na osnovu reči ili spajanjem dve ili više reči. U srpskom jeziku postoje tri principa građenja, odnosno tvorbe reči. To su izvođenje ili derivacija, slaganje odnosno kompozicija i kombinovana tvorba reči.
Tvorba reči izvođenjem ili derivacija
Reči koje nastaju postupkom izvođenja (derivacije) nazivaju se izvedenice. Izvođenje nastaje kada se na tvorbenu osnovu (koren reči ili gramatička osnova reči) doda nastavak u vidu sufiksa.
kuć- + -ica = kućica
sob- + -ica = sobica
uči- + -teljica = učiteljica
grad- + -ić = gradić
pes- + -nik= pesnik
grad- + -ski = gradski
Tvorba reči slaganjem ili kompozicija
Slaganjem, odnosno kompozicijom nastaju reči koje se nazivaju složenice. Složenice mogu nastati dodavanjem prefiksa na osnovu ili spajanjem dve ili više reči.
1) prefiksacija:
za- + igrati = zaigrati
po- + igrati = poigrati
iz- + igrati = izigrati
do- + zidati = dozidati
sa- + zidati = sazidati
2) slaganje dve reči u jednu:
visi + baba = visibaba
Beo + grad = Beograd
seci + kesa = secikesa
3) slaganje dve reči u jednu pomoću spojnog vokala
rib + o + lov = ribolov
oc + e + ubica = oceubica
sunc + o + kret = suncokret
Tvorba reči kombinovanjem
Kombinovana tvorba podrazumeva istovremeno i derivaciju i kompoziciju.
bez+briž+an = bezbrižan
rib+o+lov+ac = ribolovac
plav+o+kosa = plavokosa
Pored ova tri principa građenja reči, postoje još dva principa koja se jednim imenom nazivaju tvorba pretvaranje.
Tvorba pretvaranjem može biti:
a) popridevljavanje: kada glagolski pridevi i glagolski prilozi postaju pridevi
vrela voda, izgubljene iluzije, leteći tanjir, šiveća mašina
b) poimeničavanje: kada od prideva nastaju imenica
mlada (nevesta, od prideva mlad), blago (zlato, od prideva blag), Hrvatska (država, od prideva hrvatski)
Primeri…
Koren reči
novost, glasač, listić, zubar,mladost, bojica, provetriti, odrediti, uloviti, rukavica, slatkiš, izrađivati, pisac, igraonica, raspored…
Izvođenje imenica
Imenice se mogu izvoditi dodavanjem sufiksa na osnove drugih imenica, kao i na osnove glagola i prideva.
Sufiks: – AR
pekar, lekar, mesar, dimnjačar, apotekar, čuvar, zlatar, zubar, obućar, stolar…
Sufiks: – AČ
trkač, predavač, čistač, svirač, igrač, pevač, udarač, ložač, pripovedač, držač, nosač…
Sufik: – TELJ
učitelj, prijatelj, snimatelj, reditelj, voditelj, roditelj, stvoritelj, ukrotitelj…
Sufiks: – ICA
šoljica, mamica, pevačica, učiteljica, košarkašica, ručica, kućica, kafica…
Sufiks – IĆ
cvetić, prutić, autić, gradić, dečačić, češljić, prvačić, mladić, poslić…
Sufiksi: – AC, –AK, –LAC, -TAK
krevetac, studenac, prvak, čitalac, rukovodilac, početak, postotak…
Sufiksi: – KA, –INA, -OST, –INJA,
muzičarka, lekarka, brzina, daljina, dužina, poštarina, hrabrost, bogatost, pesnikinja, čudakinja…
Sufiksi: – CE, –LO, –OĆA, -OTA
ogledalce, odelce, sanjalo, strašilo, mirnoća, masnoća, strahota…
Izvođenje prideva
Pridevi se mogu izvoditi dodavanjem sufiksa na osnove drugih prideva, kao i na osnove imenica i glagola.
Sufiksi: –SKI, –KAST, -AST, -AV
gradski, ruski, školski, svilenkast, crvenkast, okruglast, blistav, čupav…
Sufiksi: –IT, –IN, -OV, -EV, -AT, -EN
istinit, ljutit, sestrin, mamin, Markov, sokolov, stričev, pevečev, Milošev, nosat, krilat, vatren, zelen, papren
Izvođenje glagola
Nesvršeni glagoli izvedeni od svršenih glagola :
zadavati, dospevati, umivati
Svršeni glagoli izvedeni od nesvršenih glagola:
viknuti, zamahnuti, skinuti
Složene reči
Složene reči nastale slaganjem:
vinograd, krempita, dangubiti,
Složene reči nastale slaganjem i umetanjem spojnog samoglasnika:
jugoistok, brodolom, crnokos, ribolov, dalekovod,
Složene reči nastale dodavanjem prefiksa:
prašuma, nevolja, dohvatiti, sakupiti,odvod, prosed, izvod, predsednik,otpevati, skrojiti, nadmoćan,razvod…
Svet gramatike i književnosti 